Publicatiedatum: 07-03-2024
Inhoudsopgave
1-Inleiding
2-Gezondheidsraad
2.1 Adviesaanvraag BZK aan Gezondheidsraad
2.2 Het advies van de Gezondheidsraad
2.3 Aanbeveling: technische specificaties nader uitwerken
3-Resultaten onderzoek verwerking effluent na alkalische hydrolyse
3.1 Kamerbrief (kst 30696-58)
3.2 Verwerkingsmethoden effluent alkalische hydrolyse
4-Waarom PFAS bij de modernisering van de Wet op de lijkbezorging betrekken?
4.1 De voorgestelde EU-restrictie is niet dekkend
4.2 Alkalische hydrolyse en PFAS
4.3 Het ruimen van graven en PFAS
4.4 Crematoria en PFAS
5-De beheersverordening begraafplaatsen en de Omgevingswet
5.1 De Omgevingswet
5.2 Stimulans
5.3 Wenselijke bestuurlijke en politieke inspanning
5.4 Betrokken ministeries
6-Tot slot
7-Referenties
1-Inleiding
De Wet op de lijkbezorging wordt gemoderniseerd. In de huidige wet staan vier bestemmingen voor het lichaam van de overledene: begraven, cremeren, het lichaam doneren aan de wetenschap en in uitzonderlijke gevallen een zeemansgraf. Er zijn ook andere technieken zoals alkalische hydrolyse. Daarbij wordt het lichaam opgelost in een alkalische vloeistof, waarna alleen botten, eventuele medische hulpmiddelen en een restvloeistof (het effluent) overblijven.
Wat de beste methode is om dit effluent te verwerken wordt onderzocht. Daarbij is (nog) geen aandacht voor het PFAS in het effluent. Dat zou wel moeten, omdat het lichaam bij het merendeel van mensen PFAS bevat. Dit gegeven betekent dat ook de huidige bestemmingen voor het lichaam van de overledene onder de PFAS loep gelegd moeten worden.
2-Gezondheidsraad
2.1 Adviesaanvraag BZK aan Gezondheidsraad
De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) heeft in januari 2019 aan de Gezondheidsraad gevraagd [1] om een beoordelingskader op te stellen voor de toelaatbaarheid van nieuwe vormen van lijkbezorging. Daarnaast is gevraagd om te toetsen of alkalische hydrolyse daaraan voldoet.
2.2 Het advies van de Gezondheidsraad
In mei 2020 stuurt de Gezondheidsraad het advies [2] naar de minister van BZK met daarin het beoordelingskader voor nieuwe vormen van lijkbezorging. Dat kader bevat drie componenten: veiligheid, waardigheid en duurzaamheid.
Het beoordelingskader ziet er schematisch als volgt uit. De tekst en de vormgeving wijken in de onderstaande tabel iets af van de versie in het verslag van de Gezondheidsraad, maar is wel overzichtelijker.
Beoordelingskader voor nieuwe vormen van lijkbezorging
Bron: Tauw bv, 2023 p12/67 tabel 2.1 [3]
Bij het kopje veiligheid staat dat er geen sprake mag zijn van verspreiding van risicovolle agentia. Het proces van lichaamsafbraak mag dus niet gepaard gaan met het vrijkomen van chemische, biologische of radiologische stoffen of organismen in concentraties die schadelijk zijn voor de mens en/of het milieu.
De Gezondheidsraad verwijst in het advies (blz. 20/31) naar de analyse van TNO uit 2018 [4]. Daarin geeft TNO aan dat de concentraties van stoffen, die achterblijven in de vloeistof na het hydrolyseren het zogeheten effluent, onder de gestelde normen van de rioolafvalwaterzuiveringsinstallaties blijven. PFAS is in die analyse niet meegenomen. Terwijl PFAS toch beschouwd kan worden als een risicovolle agentia en daarom bij de besluitvorming betrokken zou moeten worden.
2.3-Aanbeveling: technische specificaties nader uitwerken
De Gezondheidsraad heeft in principe positief geadviseerd over alkalische hydrolyse als mogelijke bestemming voor het lichaam van de overledene. Net als bij begraven en cremeren moeten de technische procedures volgens de geldende voorschriften worden uitgevoerd. De technische specificaties bij de alkalische hydrolyse moeten wat de Gezondheidsraad betreft nog nader worden beoordeeld.
Rioolafvalwaterzuiveringsinstallaties vallen onder het ministerie van I&W.
Daarom heeft de minister van I&W opdracht gegeven onderzoek te doen naar de methode doe het best past bij het de verwerking van het effluent na alkalische hydrolyse.
3-Resultaten onderzoek verwerking effluent na alkalische hydrolyse
3.1 Kamerbrief (kst 30696-58)
Op 4 januari 2024 heeft de minister van BZK een brief naar de Tweede Kamer gezonden (kst 30696-58) [5a]. Met deze brief informeert de minister de Tweede Kamer onder andere over de eerdere toezeggingen en de voortgang van de modernisering van de Wet op de lijkbezorging. De toezeggingen betreffen het ruimen van graven en de planning van de modernisering van de Wet op de lijkbezorging. Verder informeert de minister van BZK de Tweede Kamer over het onderzoek naar verwerking van het effluent na alkalische hydrolyse. Daarbij is het onderzoek als bijlage bij de brief naar de Tweede Kamer gezonden [5b].
3.2 Verwerkingsmethoden effluent alkalische hydrolyse
In het onderzoek zijn totaal tien verwerkingsmethoden of 'routes' geanalyseerd. Elke analyse is getoetst aan het beoordelingskader van de Gezondheidsraad:
1 Lozing op het oppervlaktewater
2 Lozing op de bodem
3 Aerobe zuivering in een rioolwaterzuiveringsinstallatie
4 Anaerobe zuivering via bedrijfsafvalwaterzuivering
5 Gebruikt als meststof
6 (Co-)Vergisting
7 Ultrafiltratie met keramisch membraan
8 Carbonisatie
9 Wet air oxidation
10 Elektrodialyse met bipolaire membranen.
Bron: Tauw bv 2023: 11/67 [3]
Uit de analyse komt naar voren dat lozing op het oppervlaktewater of lozing op de bodem niet wordt aanbevolen. Zuivering via een rioolwaterzuiveringsinstallatie zijn wel veel belovende routes. De overige opties kunnen interessant zijn als die verder worden ontwikkeld. In de brief die naar de TK is gezonden staat dat nader onderzoek nodig is.
4-Waarom PFAS bij de modernisering van de Wet op de lijkbezorging betrekken?
Volgens het RIVM [6] krijgen de mensen in Nederland te veel PFAS binnen via voedsel en drinkwater. Bij overlijden zal dat niet uit het lichaam zijn verdwenen. Bij alle vormen van lijkbezorging zal daar rekening mee gehouden moeten worden.
4.1-De voorgestelde EU-restrictie is niet dekkend
De voorgestelde EU-restrictie [7] op het gebruik en verhandelen van PFAS beschermt de burger niet tegen het PFAS dat nu al in het milieu en de voedselketen zit. Het beschermt de burger ook niet tegen PFAS dat alsnog in het milieu gaat komen via de lijkbezorging. Bij gebrek een kaderwet PFAS zal dit hiaat in de Wet op de lijkbezorging gecorrigeerd moeten worden.
Verdere cumulatie van PFAS in het milieu dient waar mogelijk voorkomen te worden. Ook als het om kleine hoeveelheden gaat. De kosten om nu te voorkomen dat het in het milieu komt zijn lager dan de kosten om het later uit het milieu te halen. Daar komen dan ook nog de kosten bij van de gezondheidsschade ten gevolge van PFAS.
4.2 Alkalische hydrolyse en PFAS
Er zijn verschillende argumenten die er voor pleiten om PFAS in dat aanvullende onderzoek mee te nemen.
- Bij de modernisering van de Wet op de lijkbezorging speelt PFAS in het voortraject geen rol. Toch wijzen de onderzoekers in het meegestuurde onderzoek er op dat dat deze stoffen niet tot minimaal afbreken tijdens alkalische hydrolyse.
Bron: Tauw bv 2023: 15/67 [3]. - PFAS is binnen het nieuwe beoordelingskader van de Gezondheidsraad als een risicovolle agentia te beschouwen
- Het RIVM heeft geadviseerd dat mensen het contact met deze stof zo veel mogelijk moeten vermijden [6].
Hieruit zou automatisch moeten voortvloeien dat het vervolgonderzoek zich ook moet richten op PFAS. Voorkomen moet worden dat PFAS via het effluent in het milieu terecht komt. Ook in kleine hoeveelheden is PFAS zeer schadelijk voor mens en milieu. PFAS breekt niet af in het milieu. Indien PFAS uit meerdere bronnen in het hetzelfde gebied terechtkomt dan kunnen die afzonderlijke hoeveelheden onder de norm van het RIVM zitten maar gezamenlijk komen ze dan boven die norm uit.
4.3 Het ruimen van graven en PFAS
Kosten
We krijgen dagelijks PFAS binnen en dat zal bij het overlijden niet uit het lichaam zijn verdwenen. Dit betekent dat de concentratie PFAS op een begraafplaats zal gaan toenemen. PFAS zal daarom een punt van aandacht moeten zijn bij het ruimen van graven en bij het transport van grond naar een bestemming binnen en buiten de begraafplaats. Een bijzondere plaats daarbij neemt de grond van het strooiveld in. Daar zal nu en zeker in de toekomst sprake zijn van een verhoogde concentratie PFAS. Uitgezocht moet worden of en zo ja wanneer het strooiveld van een ondoordringbare bodem voorzien moet worden. Dit om te voorkomen dat het PFAS met het grondwater in aanraking kan komen. Uiteraard is dit niet de enige oplossing, maar vanwege de kosten zal het zoeken naar oplossingen geen prioriteit krijgen. Het maakt het vastleggen in de wet om actie te ondernemen noodzakelijk.
Bij de aanwezigheid van een crematorium kan door de emissie via de rookgassen de grond in de omgeving een verhoogde concentratie PFAS bevatten. Periodieke metingen zouden daar meer informatie over kunnen verstrekken. Ook dit zal moeten worden vastgelegd om vrijblijvendheid te voorkomen.
Opname in wet van belang
Het rapport “Het ruimen van graven in Nederland” [8] is als bijlage meegezonden met de Kamerbrief van 4 januari 2024. Daarin is geen aandacht voor PFAS.
PFAS is schadelijk voor mensen en milieu. Het is in verband gebracht met verschillende soorten kanker en PFAS tast het immuunsysteem aan. Verder krijgen we volgens het RIVM nu al dagelijks te veel PFAS binnen. Dat moeten we verminderen.
Het zou helpen om bij de modernisering van de Wet op de Lijkbezorging een kader op te nemen hoe men met PFAS moet omgaan. Daarbij kan men verwijzen naar de Omgevingswet [9] of deze daartoe aanpassen. Hetzelfde geldt voor het verwijzen naar of het aanpassen van het Besluit activiteiten Leefomgeving [10]. Van belang is dat het niet om vrijblijvende richtlijnen gaat.
4.4 Crematoria en PFAS
PFAS speelt een rol bij de uitstoot van de rookgassen van de crematoria. Daarnaast kan er een verhoogde PFAS concentratie op een strooiveld zijn. Voorkomen moet worden dat dit met grondwater in contact komt. Dit maakt nadere regelgeving noodzakelijk. Een ander punt van aandacht is het verplaatsen van grond van een strooiveld. Verder moet men kijken of de veiligheid in het geding is bij iedereen die toegang heeft tot het strooiveld. Hoe om te gaan met verstrooiing buiten de begraafplaats vraagt ook om nader onderzoek.
Bij crematoria zijn al maatregen geformuleerd ter beperking van de emissie van Kwik en Kwikverbindingen [11]. Maar voor PFAS zijn geen emissiewaarden vastgesteld. Dat is wel wenselijk want PFAS staat op de verkorte lijst met ZZS. [12a]
Meer informatie, waaronder emissiegrenswaarden voor enkele zeer zorgwekkende stoffen van PFAS (ZZS PFAS), is te vinden op de uitgebreide lijst [12b]. Of die grenswaarden ook te gebruiken zijn bij crematoria vraagt om nader onderzoek.
Bij de modernisering van de Wet op de lijkbezorging zou ook nader onderzoek gedaan moeten naar emissiegrenswaarden voor PFAS bij crematoria. Het ministerie van IenW zou deze uitkomsten dan kunnen verwerken in de regelgeving bij H4 Milieubelastende activiteiten en lozingsactiviteiten van het Besluit activiteiten leefomgeving [10]
5-De Omgevingswet en de beheersverordening begraafplaatsen
5.1 De Omgevingswet
In artikel 1.3 van de Omgevingswet [9] zijn de doelen van deze wet opgenomen:
...“Deze wet is, met het oog op duurzame ontwikkeling, de bewoonbaarheid van het land en de bescherming en verbetering van het leefmilieu, gericht op het in onderlinge samenhang:
a. bereiken en in stand houden van een veilige en gezonde fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit, ook vanwege de intrinsieke waarde van de natuur, en
b. doelmatig beheren, gebruiken en ontwikkelen van de fysieke leefomgeving ter vervulling van maatschappelijke behoeften.”...
Bij het uitoefenen van die taak heeft dat volgens artikel 2.1 lid 3 onder andere betrekking op:
a. het waarborgen van de veiligheid,
b. het beschermen van de gezondheid,
c. het beschermen van het milieu,…”
5.2 Stimulans
Er is dus een wettelijke stimulans om in de “Beheersverordening begraafplaatsen” [13] aandacht te schenken aan PFAS om de effecten daarvan op mens en milieu te voorkomen of te beperken. Met een goed verhaal is daar aan te voldoen met beperkte inspanning. Deze vrijblijvendheid moet eraf. Het formaliseren van activiteiten en streefwaarden is daarbij van belang.
Het gaat erom dat de risico’s worden benoemd en normwaarden worden aangegeven. Bij crematoria kunnen periodieke metingen gedaan worden in de rookgassen om vast te stellen of de grenzen niet worden overschreden. Bij het verplaatsen van grond binnen en buiten de gemeenten moeten met metingen de omvang van PFAS daarin worden vastgesteld. Bij aanwezigheid van PFAS kunnen nadere regels gesteld worden voor opslag of een verdere concentratie van de PFAS.
De VNG kan hier nu als aandacht aan schenken in het Model-beheersverordening begraafplaatsen. Dit verhoogt de uniformiteit bij de aanpak van PFAS in deze sector.
5.3 Wenselijke bestuurlijke en politieke inspanning
Gezien de schadelijke effecten van PFAS voor mens en milieu zou er op bestuurlijk niveau en in de politiek meer aandacht moeten zijn voor deze stof bij de modernisering van de wet op de lijkbezorging. :
- Bij de behandeling van deze wetsaanpassing kunnen de leden van de Tweede Kamer daar aandacht voor vragen.
- De VNG kan er in hun Model-beheerverordening begraafplaatsen aandacht aan schenken.
- Vanuit de doelstelling van de Omgevingswet kunnen gemeenten hun beheerverordening begraafplaatsen zodanig aanpassen dat ook met PFAS rekening wordt gehouden.
- Organisaties kunnen in de consultatiefase bij hun inbreng daar aandacht voor vragen. In de Kamerbrief van 4 januari 2024 (kst 30696-58) staat dat het de inzet van de minister van BZK is om het conceptwetsvoorstel in de eerste helft van 2024 in consultatie te brengen.
5.4 Betrokken ministeries
De Kamerbrief van 4 januari 2024 (kst 30696-58) is ondertekend door de ministers van
- Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties;
- Volksgezondheid, Welzijn en Sport;
- Infrastructuur en Waterstaat.
Daarbij is het ministerie van BZK de trekker van dit project.
6-Tot slot
Meer aandacht voor PFAS
Uit het voorgaande zou duidelijke geworden moeten zijn dat het meer dan wenselijk is om het vervolgtraject bij de modernisering van de Wet op de lijkbezorging aandacht te besteden aan PFAS.
Verwijzen naar bestaande (lagere) regelgeving kan als PFAS daarin is opgenomen of opgenomen gaat worden en het vrijblijvende karakter verdwijnt.
Politieke partijen zouden bij de betrokken ministeries op het belang kunnen wijzen om PFAS bij de modernisering van de wet op de Lijkbezorging te betrekken.
Preventieve werking
De investeringen om te voorkomen dat PFAS zich verspreid in het milieu verdienen zich ruimschoots terug. Toch staat preventie bij minister Harbers van I&W niet hoog op de agenda. Hij wil dat wel graag uitstralen. Daarbij verwijst hij naar lopende programma’s, maar nieuwe initiatieven houdt hij af. Daarop heb ik eerder gewezen bij de analyse op reactie van minister Harbers op de ILT-signaalrapportage [14].
Nu nagedacht wordt over de modernisering van de Wet op de lijkbezorging is het meer dan wenselijk dat PFAS daarin wordt meegenomen.
7-Referenties
[1] De adviesaanvraag van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties aan de Gezondheidsraad om een beoordelingskader op te stellen voor de toelaatbaarheid van nieuwe vormen van lijkbezorging. 17 januari 2019.
https://www.gezondheidsraad.nl/binaries/gezondheidsraad/documenten/adviesaanvragen/2019/01/17/adviesaanvraag-toelaatbaarheid-nieuwe-vormen-van-lijkbezorging/Adviesaanvraag+toelaatbaarheid+nieuwe+vormen+van+lijkbezorging+17+januari+2019.pdf
[2] Het advies van de Gezondheidsraad: Toelaatbaarheid nieuwe vormen van lijkbezorging, Den Haag, 2020.
https://www.gezondheidsraad.nl/binaries/gezondheidsraad/documenten/adviezen/2020/05/25/toelaatbaarheid-nieuwe-vormen-van-lijkbezorging/Advies-Toelaatbaarheid-nieuwe-vormen-van-lijkbezorging.pdf
[3] 04-01-2024 Bijlage bij Kamerstuk 30696-nr.58:
Tauw bv, Milieu impact van de verwerkingsmethoden effluent alkalische hydrolyse, Deventer september 2023
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-1122385.pdf
[4] TNO-2018-R10677 Veiligheidsanalyse Resomeren
https://publications.tno.nl/publication/34626514/7HR6gI/TNO-2018-R10677.pdf
[5a] 04-02-2024 kamerstuk 30696-nr.58. Brief minister van BZK gericht aan de Tweede Kamer. Voortgang modernisering Wet op de lijkbezorging.
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-30696-58.html
[5b] 04-01-2024 Kamerstuk 30696-58 bijlage blg-1122388:
Beslisnota bij Kamerbrief over voortgang modernisering Wet op de lijkbezorging
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-30696-58.html
[6] Het EU-voorstel met betrekking tot de restrictie van het gebruik en verhandelen van PFAS in de EU
https://echa.europa.eu/registry-of-restriction-intentions/-/dislist/details/0b0236e18663449b
[7] https://www.rivm.nl/pfas/te-veel-blootstelling-aan-pfas-in-nederland
(geraadpleegd op 13-03-2024)
[8] 04-01-2024 kst 30696-58 bijlage blg-1122387:
Waardering van de kwaliteit van de uitvaartbranche. Meting 2023
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-1122387.html
[9] De Omgevingswet
https://wetten.overheid.nl/BWBR0037885/2024-01-01/
Geraadpleegd op 29-02-2024.
Geldend van 01-01-2024 t/m heden (datum geraadpleegd)
[10] Het Besluit activiteiten leefomgeving
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/stb-2018-293.html
(geraadpleegd op 26-02-2024)
[11] https://iplo.nl/regelgeving/regels-voor-activiteiten/crematorium/
(geraadpleegd op 26-02-2024)
[12a] https://rvszoeksysteem.rivm.nl/ZZSlijst/VerkorteLijst
(geraadpleegd op 26-02-2024).
[12b] https://rvszoeksysteem.rivm.nl/ZZSlijst/ZZSgroep/ZZS_PFAS
(geraadpleegd op 06-03-2024)
[13] Model-beheersverordening begraafplaatsen van de VNG.
https://vng.nl/sites/default/files/2024-01/handreiking-beheersverordening-begraafplaatsen-en-omgevingsplan.pdf
[14] Analyse van de reactie van minister Harbers op de ILT-signaalrapportage
https://onderzoekvaccins.nl/pfas-in-afval-de-ilt-evoa-kennisgevingen-2019-2023/
*****
1 Naar: de Homepage deze website
2 Naar: het PFAS overzicht op deze website
3 Naar: de Facebookpagina PFAS-Problematiek
4 Naar: het Telegramkanaal PFAS-Problematiek
Like of volg de FB-pagina of abonneer je op het Telegramkanaal (dit is hetzelfde als volgen bij FB). Daar meld ik nieuwe publicaties op deze website. Je krijgt dan een bericht als je de meldingen op áán laat staan.